წმიდა ილია წინასწარმეტყველი წარმართი მეფის აქაბის დროს ცხოვრობდა. იგი თაყვანს სცემდა კერპს - მზის ღვთაებას და თავის სამეფოს მცხოვრებლებსაც ამისკენ მოუწოდებდა.
ილია მივიდა მეფე აქაბთან და ღვთის სახელით განუცხადა: „შენი უსჯულოებისათვის უახლოეს წლებში არ იქნება არც წვიმა და არც ცვარი“ და მართლაც, ისეთი საშინელი გვალგვა დაიწყო, რომ ბალახიც კი გახმა. დაიწყო შიმშილი. ილია წინასწარმეტყველი, ღვთის ნებით, უდაბურ ადგილზე წყაროს მახლობლად დასახლდა. მისთვის ყვავებს საზრდოდ პურისა და ხორცის ნაჭრები მოჰქონდათ. მაგრამ მალე წყარო დაშრა და ილია წინასწარმეტყველს უფალმა უბრძანა წარმართულ ქალაქ სარეპტაში ჩასულიყო და ერთი ღარიბი ქვრივის სახლში დასახლებულიყო.
როცა ილია ქვრივის სახლში მივიდა, საბრალო ქალს ერთი მუჭა ფქვილი და მცირეოდენი ზეთიღა დარჩენოდა. ილიამ მას კვერის გამოცხობა სთხოვა და უთხრა, რომ ვიდრე იგი მის სახლში იცხოვრებდა, მას, ღვთის წყალობით, ფქვილისა და ზეთის მარაგი არ გამოელეოდა. ქვრივმა დაიჯერა ილიას სიტყვები.
ილია წინასწარმეტყველმა ქვრივის სახლში სასწაული მოახდინა. ქალის ვაჟი მძიმედ დაავადდა და გარდაიცვალა. ილიამ სამგზის ილოცა მასზე და გააცოცხლა.
გვალვა სამეფოში სამწელიწადნახევარს გაგრძელდა. ამის შემდეგ ილია წინასწარმეტყველი კვლავ მივიდა მეფე აქაბთან და ურჩია მას ხალხის შეკრება მთაზე. ილიამ ხალხს მიმართა: „მოდით, ღმერთს მსხვერპლი შევწიროთ; თქვენ - თქვენს კერპს შესწირეთ, მე კი ჩემს უფალს. რომელი ღმერთიც ციდან ცეცხლს გარდამოავლენს, ის იქნება ჭეშმარიტი“.
ყველა დათანხმდა.
წარმართებმა კრავი სამსხვერპლოზე დადეს და მთელი დღე უხმობდნენ თავიანთ კერპს: „ბაალ! ბაალ!“ მაგრამ კრავზე ცეცხლი არ გადმოსულა. მაშინ ილიამ მოამზადა სამსხვერპლო, მის გარშემო თხრილი გათხარა, სამსხვერპლოზე შეშა დააწყო და კრავი მიიყვანა. მერე ხალხს მოუწოდა, შეშასა და კრავზე წყალი დაესხათ. იმდენი წყალი ასხეს, ვიდრე თხრილი არ აივსო. ყოველივე ამის შემდეგ ილიამ აღავლინა ლოცვა უფლისადმი და მაშინვე გადმოვიდა ზეციდან ცეცხლი, რომელმაც დაწვა შეშაც, მსხვერპლიც და წყალიც ამოაშრო. ხალხი შეძრწუნდა, მიწაზე დაემხო და წამოიძახა: „უფალია ჭეშმარიტი ღმერთი!“
ილია წინასწარმეტყველი მთაზე ავიდა და ილოცა, რათა უფალს წვიმა მოევლინა. ილიას ლოცვით ძლიერი წვიმა წამოვიდა და გადამხმარი არემარე გამოაცოცხლა. მას შემდეგ გლეხები წვიმის მოსვლას ილია წინასწარმეტყველს ევედრებიან. ეს დღესაც ასეა.
ილია წინასწარმეტყველს ჰყავდა მოწაფე ელისე. ერთხელ ილიამ უთხრა ელისეს: „მთხოვე, რაც გინდა, ვიდრე შენთან ვარ“. ელისემ სთხოვა: „წინასწარმეტყველების სული ჩემში შენზე ორჯერ მეტი გადმოვიდესო“. ილიამ მიუგო: „ბევრს ითხოვ, მაგრამ თუკი დაინახავ, როგორ წამიყვანს უფალი, მიიღებ, რასაც ითხოვ“. უცებ ელისემ დაინახა, თუ როგორ აიტაცა ზეცად ცეცხლოვანმა ეტლმა ილია წინასწარმეტყველი. ამ დროს ელისეს ფეხებთან ილია წინასწარმეტყველის ხალენი ანუ მოსასხამი დაეცა, რომელიც მას ილიამ წინასწარმეტყველების ნიჭის ბოძების ნიშნად დაუტოვა.
ბავშვებო, იცით, რომ ილია წინასწარმეტყველის ეს ხალენი ახლა საქართველოში ინახება? იგი დაფლულია სვეტიცხოველის დიდ საკათედრო ტაძარში. აქვეა ილია წინასწარმეტყველის სახელობის წყარო, რომელისაც კურნების ძალა აქვს.
წინაჲსწარმეტყუელო დიდო და პატიოსანო, რომელმან ლოცვითა შენითა განაჴმენ ცვარნი წჳმისანი და დასცენ მტერნი წინააღმდგომნი, ილია, დიდად სახელოვანო, მეოხ-გუეყავნ ჩუენ.
ჴორცითა ანგელოზმან და წინაჲსწარმეტყუელთა თავმან, ქრისტეს მოსვლისა მეორემან წინამორბედმან, ილია ყოვლადდიდებულმან ზეგარდამო მოანიჭა მადლი ელისეს სენთა ოტებად და კეთროვანთა განწმედად, და პატივისმცემელთა მისთა აღმოუცენებს კურნებასა და დიდსა წყალობასა.
წინაჲსწარმეტყუელო და წინაჲსწარმხილველო დიდებულთა საქმეთა ღმრთისა ჩუენისათა, ილია დიდად სახელოვანო, რომელმან სიტყჳთა შენითა დააყენე წყალ მდინარე იგი ღრუბელი, მეოხ გუეყავ ჩუენ მხოლოსა მიმართ კაცთმოყუარისა.
წმიდა ილია მართალი (ილია გრიგოლის ძე ჭავჭავაძე) დაიბადა კახეთში, სოფელ ყვარელში. პირველდაწყებითი განათლება ოჯახში მიიღო: დედამ შეასწავლა წერა-კითხვა, ლოცვები, საღვთო ისტორია. რვა წლის ილია ყვარლის მთავარდიაკონ ნიკოლოზ სეფაშვილისათვის მიუბარებიათ. ილიამ სწავლა ჯერ თბილისის კერძო პანსიონში, შემდგომ კი კეთილშობილთა გიმნაზიაში გააგრძელა. მშობლები მას ადრე გარდაეცვალა და დაობლებული ოჯახის მეურვეობა მამიდა მაკრინემ იტვირთა.
1857 წელს ილია პეტერბურგის უნივერსიტეტის იურიდიული ფაკულტეტის სტუდენტი გახდა, მაგრამ მეოთხე კურსიდან მიატოვა სწავლა, დაბრუნდა საქართველოში და საზოგადოებრივ მოღვაწეობას შეუდგა.
ილიამ დაწიყო მატიანეების შესწავლა, იძიებდა, იკვლევდა და საქართველოს ღირსების შემლახველებს, ისტორიის ფალსიფიკატორებს ღირსეულ პასუხს სცემდა. იგი ზრუნავდა ენის სიწმინდისათვის, იბრძოდა მისი უფლებების დასაცავად სკოლებში. 1881 წელს, როცა კავკასიის სასწავლო ოლქის უმაღლესმა ხელისუფლებამ გადაწყვიტეს ქართული ენის გაძევება სკოლებიდან, ილია სხვა ქართველ მოღვაწეებთან ერთად წინ აღუდგა ამ იდეას. მისმა გმოსვლამ შედეგი გამოიღო - ქართულ ენას შეუნარჩუნდა არსებული უფლებები სკოლებში.
ილიამ ჩაუდგა სული ბევრ ეროვნულ საქმეს: დააარსა ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება, ძველ ქართულ ხელნაწერთა და სიძველეთა საცავი, საფუძველი დაუდო ხალხური ზეპირსიტყვიერების ნიმუშთა შეგროვებას. ის იყო ერთ-ერთი ინიციატორი ქართული საადგილმამულო ბანკის დაარსებისა.
1905 წლის ოქტომბერში დასწრებია წმიდა ნიკოლოზის ეკლესიის სასწავლებლის შენობაში გამართულ სამღვდელოების კრებას, რომელიც საქართველოს ეკლესიის ავტონომიის საკითხს მიეძღვნა, მეთაურობდა საზოგადო მოღვაწეთა ჯგუფს, რომელმაც კავკასიის მეფისნაცვალს მიმართა თხოვნით, მხარი დაეჭირა ქართველთა ბრძოლისათვის ავტოკეფალიის დასაბრუნებლად.
ილიას მოღვაწეობა იმდენად აღიზიანებდა და აშინებდა ეკლესიისა და ყოველგვარი ეროვნულობის წინააღმდეგ მებრძოლთ, რომ ილიას ფიზიკურად მოსპობა განიზრახეს...
1907 წლის 30 აგვისტოს თბილისიდან საგურამოს მიმავალი ეტლი, რომელშიც ილია და მისი მეუღლე ოლღა გურამიშვილი იმყოფებოდნენ, წიწამურის ტყესთან შედგა. თოფის გრიალმა შეძრა დიდებული გარემო. ილია ზეზე წამოიჭრა: „შესდექით, უბედურნო, ილია ვარ!!!“ - დაიძახა, მაგრამ ბერდანის ტყვიამ გაუჩერა ქრისტესა და სამშობლოს სიყვარულით აღვსილი გული. კავკასიის სამხედრო სასამართლომ ილიას მკვლელებს ჩამოხრჩობა მიუსაჯა. თბილისის გენერალ-გუბერნატორს მკვლელების შეწყნარების თხოვნით მიმართა თვით ილიას ქვრივმა ოლღა გურამიშვილმა.
წმინდა ილია მართალის ნეშტი მთაწმინდის მწერალთა და საზოგადო მოღვაწეთა პანთეონში განისვენებს.
1987 წელს საქართველოს ეკლესიის წმიდა სინოდმა განიხილა ილია ჭავჭავაძის ღვაწლი ერისა და ეკლესიის წინაშე და განაჩინა: „ილია ჭავჭავაძე შერაცხილ იქნას წმიდანად და ეწოდოს მას ილია მართალი“.
ღუაწლითა და სისხლითა შენითა უდაბნოი იგი სოფლისაი მოიმუშაკე და გონებითა ღმრთივბრწყინვალითა დაცემულნი კუალად აღგვადგინენ, ჭეშმარიტებაჲ სთესე და გვირგვინი უკუდავებისაჲ მოიპოვე, სიმართლისათვის დაითმინე და ზესთა სოფელი დიდებისაჲ დაიმკვიდრე, ძეო ქართველთა ერისაო, ერისათვის წამებულო, წმიდაო ილია მართალო, ყოვლადდიდებულო, ევედრე ქრისტესა ღმერთსა ძმათა შენთათვის, შეწყალებად სულთა ჩუენთათვის.
ჰოჲ, ღმრთივსათნოოო და სულითა წმიდითა განბრძნობილო წმიდაო ილია მართალო, სისხლისა უბრალოჲსა დამთხეველო და მადლითა ღმრთისაჲთა წმიდათა და მართალთა თანა შერაცხილო, მსწრაფლშეწევნადითა ლოცვითა შენითა განანათლე და განაბრწყინვე ღმრთივდაცული ერი ჩვენი და მეუფება მისი. განაძლიერე მსახურებასა შინა უწმიდესი და უნეტარესი, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი და მცხეთა-თბილისის მთავარეპისკოპოსი დიდი მეუფე მამაჲ ჩვენი ილია, ყოვლად სამღვდელონი მიტროპოლიტნი, მთავარეპისკოპოსნი და ეპისკოპოსნი, პატიოსანნი მღვდელნი, ქრისტესმიერ დიაკონნი, სამონაზნონი წესნი ზიარნი წმიდისა ეკლესიისანი და ყოველნი მართლმადიდებელნი ქრისტიანენი.
ჰოჲ, ღმრთივგანათლებულო და ზეშთაცოდნითა განმდიდრებულო წმიდაო ილია მართალო, ევედრე მოწყალესა ღმერთსა ჩვენ, უძლურთა და დაცემულთათვის, რათა გონიერისა სულისა წყაროჲსა ხმევითა დარწყულებულნი და განცოცხლებულნი მოწყლულისა მამულისა ვენახოანსა შინა კეთილმუშაკობად განმზადებულ ვიქმნეთ და ღმრთისა სიყვარულითა სამშობლოჲსა მსახურებად აღმართულნი ხმითა კეთილითა ვუგალობდეთ შენსა განმაბრწყინვებელსა ქრისტესა ღმერთსა, რომელსა ჰშვენის დიდება, პატივი და თაყვანისცემა თანადაუსაბამოჲთ მამით მისით და სახიერით და ცხოველსმყოფელით სულით წმიდითურთ, ყოვლადვე აწ და მარადის და უკუნითი უკუნისამდე. ამინ.