თუმცა ისე პატარა ვიყავი, რომ თვით ჩემი არსებობისაც არაფერი გამეგებოდა, მაგრამ ასე მგონია, ეს ამბავი მხოლოდ გუშინ მომხდარიყო, ის ღრმად მაქვს გულში აღბეჭდილი. ეს მაშინ მოხდა, როდესაც ჩემი ძმა, სახლის ნუგეში, სემინარიიდან დაითხოვეს.
მახსოვს, გაზაფხულის მშვიდი და წყნარი საღამო იყო, გორის იქით დაქანებულ, წითელ, ლამაზ მზეს თავისი სხივები შორს, ცის კიდეზე, შოლტებივით გადაეტყორცნა და მოკრიალებული ცა ოქროს ზოლებით აეჭრელებინა. ჩვენ ყველანი სახლის წინ დიდი თუთის ქვეშ ჩუმად ვისხედით.
ორი მოხუცი - დიდედაჩემი და მამიდა ტუჩების ცმაცუნით რაღაცას ტუტუნებდნენ; ჩემი ძმა იქვე ხეს მიყრდნობოდა, სემინარიულად მარჯვენა ხელი უბეში ჩაეყო და, სიმართლის მძებნელს, ჩაცვივნული თვალები ცის სივრცისათვის გაეშტერებინა. მის პირდაპირ დედაჩემი ქვაზე იჯდა თავდახრილი და ხმას არ იღებდა; მეც მის გვერდით ვიდექი და ცაზე ობლად მოსეირნე ღრუბელს გაკვირვებული შევჩერებოდი.
ის იყო მზე მხოლოდ ცალი თვალითღა იჭყიტებოდა, როდესაც ჩემი ბიძაშვილები ბესო და ილიკო მოვიდნენ და თან რაღაც გაზეთი მოიტანეს.
- მოდი, ბიჭო, გაზეთი მაინც გადავიკითხოთ, გული გავირთოთ, ან ის მაინც გავიგოთ, უჩვენოდ ქვეყანაზე რა ხდება. - გაიხუმრა ილიკომ და გაზეთი წასაკითხად მოიმარჯვა. მეც სმენად ვიქეც: ჯერ არაფერი გამეგებოდა, მაგრამ ის კი მშვენივრად მახსოვს, შიმშილზე რაღაც ამბავი წაიკითხეს, და გულგახეთქილი ბებიების ტუტუნმა მეც შიში შემომაპარა.
- მოიცა, დიდედო, ეგ შიმშილი ხომ მუდამ ყოფილა და ახლა ვნახოთ, ჩვენი აკაკი რაღას გვეტყვის, ყური დამიგდეთ. - გააწყვეტინა ილიკომ და ლექსის კითხვას დინჯად შეუდგა.
ვერ გეტყვით, რა ლექსი იყო. მახსოვს მხოლოდ, რომ ილიკო, რაც უფრო უახლოვდებოდა ლექსის ბოლოს, იმდენად უფრო უბრწყინდებოდა სახე და, თან ხელებს შლიდა არტისტულად და სიხარულით ცხვირის ნესტოები უცახცახებდა. ლექსის დამთავრების შემდეგ ერთი წამოიძახა:
- შენი ჭირიმე, ჩვენო აკაკი, ტყუილად კი არ გეთაყვანებიო! - დახარა თავი და ლექსს აკოცა.
როგორც ცას შავი ღრუბელი, ასე ჩამოეცალა ყველას სევდა, დედაჩემს მეტი გრძნობით მსხვილი ცრემლები გადმოსცვივდა, მაგრამ სახე კი უღიმოდა. მათ სიხარულზე მეც რაღაც ბედნიერება ვიგრძენ და აბა რაღა დავმალო, როგორც პაწია ფინია, ფეხქვეშ სიხარულით ყველას ისე ვედებოდი, ვხტოდი, ვიცინოდი და თან გიჟივით გავიძახოდი: მეც ვენაცვალე აკაკის-მეთქი!
მგონი, ძალიან სასაცილო ვიყავი, რადგან ჩემ დანახვაზე გულიანი ხარხარი მორთეს და უფრო გამხიარულდნენ. ალბათ დიდედაჩემსაც გულში ღრმად ჩასწვდა ის ლექსი, რადგანაც იმ დროს, როდესაც ჩემი გამოცოცხლებული ძმა ხელმეორედ კითხულობდა ლექსს აღტაცებით, ის ტკბილად, შემოდგომის მზესავით მოღიმარი ჩუმად გაიძახოდა:
- დაილოცა მაგის დამწერი, კარგი კია რაღაც არისო.
ლექსის დამთავრების შემდეგ ბიჭებმა საყვარელი სიმღერა „მე ჩონგური მისთვის მინდა“ შემოსძახეს და იმწამს ბურანში გახვეულ სოფელს თითქოს სიცოცხლე მოჰფინეს, მე კი გათამამებული დედას გვერდში მაგრა მივეკარ და აკაკის ამბავი გამოვკითხე.
ის დღე იყო და ჟამი, აკაკის სახელი გულში ღრმად დავიმარხე, სულ მისი ნახვა მენატრებოდა; ხშირად სიზმარშიაც მელანდებოდა და ყველგან, სადაც კი ლექსს გავიგონებდი, ცუდი იყო თუ კარგი, ყველა აკაკისა მეგონა. სკოლაში რომ მიმაბარეს, მასწავლებელს უწინ ისა ვთხოვე, აკაკის ლექსები გვასწავლე-მეთქი. შემდეგ კი, როცა წამოვიზარდე და ჭკუას პატარა დავუხმემ, აკაკის ძვირფასმა ლექსებმა ბევრნაირი გრძნობა აამოძრავა ჩემს გულში, ნამეტნავად კი მაშინ, როცა პირველად თორნიკე ერისთავი წავიკითხე. მეც კინაღამ პოეტად ვიქეცი.
მახსოვს, მარტოდმარტო კლასის ერთ კუნჭულში ვიჯექ და გატაცებული ვკითხულობდი. ისე ავღელდი, რომ კითხვას თავი დავანებე, ავიღე ქაღალდი და რაღაც ლექსის წერა დავიწყე, მაგრამ მღელვარება ვერ შევიკავე, ლექსი ვერ დავამთავრე.
დიდხანს მენატრებოდა აკაკის ნახვა. ნატვრა ამისრულდა. ისევ შეგირდი ვიყავი, როდესაც იგი ჩემმა თვალებმა იხილეს.
ავქსენტი ცაგარელის დასაფლავებაზე ამხანაგ ქალებთან ერთად ქაშვეთის ეკლესიის ალაყაფის კარებთან ვიდექი და მათთან ერთად ხალხს ვათვალიერებდი. უცებ ვიღაცა მომაწვა, მეც უკან დავიწიე და ვიღაცას ფეხი დავადგი. ბოდიშის მოსახდელად უკან რომ მოვიხედე, კინაღამ გული გადმომივარდა: აკაკი, რომლის წიგნი მუდამ თან დამქონდა, ცოცხალი თვალწინ მედგა და ტკბილად იღიმებოდა. შემრცხვა, მაგრამ, მგონი, ისე არ შემრცხვა, როგორც გამიხარდა, რადგანაც თვალები რომ შემომანათა, ასე მეგონა, მთელი ჩემი საიდუმლო გულიდან ამოიკითხაო. უსაზღვროდ გახარებულმა ვეღარ გავბედე პირდაპირ ცქერა, იქვე ვიღაცას ძეგლს ამოვეფარე და ჩუმჩუმად ცქერა დავუწყე. ვუცქერდი თვალებში და იმას ვგრძნობდი, თითქოს უსაზღვროებაში ვიხედებოდი, ვაკვირდებოდი მაღალ შუბლსა და ამას ვფიქრობდი: ნეტავი შენ, რომ ცოცხალი ხარ სულით და ხორცით! ნეტავი შენ, რომ არ მოკვდები სიკვდილის შემდეგაც.
ეს იყო 1908 წელს.
ერთ დღეს ვიჯექ ჩემს სახლში და გატაცებით ვკითხულობდი იბსენის ერთ საუკეთესო ნაწარმოებს, სახელდობრ „ბრანდს“. ამ დროს კარი გაიღო და ჟურნალ „ნაკადულის“ რედაქტორი, დაუდეგარი საზოგადო მოღვაწე მარიამ დემურია შემოვიდა.
ცოტა რომ დაისვენა, ჯერ მოთხრობის დაწერა მთხოვა და მერე სიცილით მომმართა:
- ჩემო ცქვიტო, გუშინ აკაკი წერეთელი იყო რედაქციაში და შენ გკითხულობდა. მე დამავალა, რომ უსათუოდ მის ბინაზე მიგიყვანო და გაგაცნო.
რასაკვირველია, ამ ამბავმა ფრთები შემასხა, ძლიერ გამიხარდა, რომ დიდ პოეტს ჩემი გაცნობა მოესურვებია.
მეორე დღესვე გულისფანცქალით ვეახელ მარიამ დემურიას რედაქციაში და ცოტა ხნის შემდეგ აკაკის ბინისაკენ გავემგზავრეთ.
აკაკი იმჟამად სასტუმრო „ფრანციაში“ ცხოვრობდა, ერთი ოთახი ეჭირა, რომლის ფანჯრებიც ძველ სასულიერო სემინარიას და მის პირდაპირ გაშენებულ პუშკინის ბაღს დასცქეროდა.
გული ისე მიძგერდა, თითქოს ყურებში დოლს უკრავენო, როდესაც მის კარზე დავაკაკუნეთ.
კარი სწრაფად გაიღო და სახეგაშუქებულმა, დიდთავიანმა ჭაღარა პოეტმა ტკბილი ღიმილი კარებშივე მოგვაგება.
- ააა... ეს მართლა ცქვიტი გოგონა ყოფილა, - მომმართა აკაკიმ, ხელი ჩამომართვა და თავის სკამზე დამსვა მაგიდასთან.
თვითონ თავის საწროლზე ჩემ პირდაპირ ჩამოჯდა და მარიამ დემურიაც გვერდით მოისვა.
ლაპარაკი ჟურნალ „ნაკადულში“ მოთავსებული ჩემი მოთხრობის შესახებ ჩამოაგდო და შემდეგ მკითხა, რომელი მწერალი უფრო მოგწონს და რომლით ხართ მეტად გატაცებულიო. მე დავუსახელე იბსენი, ტურგენევი, ტოლსტოი, პუშკინი და ლერმონტოვი.
აკაკის თავი ოდნავ უკან გადაეწია, პირი ცოტა ღია დარჩენოდა და ღიმილით მომჩერებოდა. სიტყვა რომ გავათავე, ადგა და მაგიდის ზარი დააწკრიალა. სასტუმროს მსახური რომ შემოვიდა, კნეინა ორბელიანის მოპატიჟება დაავალა.
სულ რამდენიმე წუთის შემდეგ კარი ისევ გაიღო და მშვენიერი სახის, ლამაზი დიდი თვალებით, მაგრამ უკვე მოხუცობაში შესული ლეჩაქყურგადაგდებული ქალი შემოვიდა.
- აი ეს არის პოეტი ქალი ნინო ორბელიანი, - ღიმილით მითხრა მარიამ დემურიამ.
გამიკვირდა: ამ პოეტის არსებობა პირველად გავიგე და გაოცებითა და მოკრძალებით გავუწოდე ხელი.
- აბა, ჩემო ნინო, - მიმართა მას აკაკიმ, - აკი გითხარი, ჩვენი წირვა გამოსულია-მეთქი. ნეტა რიღასთვის ვწერთ მე და შენ? ახლანდელი ახალგაზრდობა მხოლოდ უცხოელი მწერლების აზრებითა და გრძნობებით იკვებება და მე და შენ ტყუილად ვჩხირკედელაობთ. აი ეს გახლავთ ახალგაზრდა მწერალი ცქვიტი, რომელსაც უცხო მწერლები შეჰყვარებია და ქართველი ერთი მწერალიც კი არ დაუსახელებია. ალბათ, არ მოსწონს და სრულიადაც არ კითხულობს.
აკაკის სიტყვა ლახვარივით მეცა და გულისხმაში ჩამაგდო.
საშუალო სასწავლებელში ქართულ ენას მხოლოდ წერა-კითხვის სახით გვაწვდიდნენ და იქიდან არაფერი გამოგვქონდა.
ქართული ენის გემო და სიყვარული სოფლელებს მხოლოდ სკოლიდან, იაკობ გოგებაშვილის „დედა-ენიდან“ მოგვყვებოდა. და ისიც რამდენიმე წლის შემდეგ, უცხო ლიტერატურისა და ენის შეთვისებისას, სრულიად ქარწყლდებოდა და იჩქმალებოდა.
მე ვითომ მწერალიც ვიყავ, მაგრამ, გულახდილად უნდა ვაღიარო, თვითმპყრობელობის სკოლის უკუღმართი გავლენა ძველი ხურჯინივით დიდხანს მეკიდა მხრებზე.
მეტი რა გინდათ, პოეტი ქალის, ნინო ორბელიანის არსებობა იმ დღეს აკაკის წყალობით პირველად გავიგე.
აკაკიმ ნინო ორბელიანსა და მარიამ დემურიას თანამედროვე არანორმალური მდგომარეობის რამდენიმე ფაქტი მოუყვანა, თანაც მწარე ღიმილით თვითმპყრობელობის მიერ ჩვენი გადაგვარების გაიძვერული პოლიტიკა შეაჩვენა და მერე პირადად მომმართა:
- მე კი მეგონა, რომ შენი გაჩარხული, ლამაზი ენა ქართული ლიტერატურის დიდი ცოდნისა და სიყვარულის შედეგი იყო. მაშ სად ისწავლე ასეთი ენით წერა?!
მე ვუპასუხე: სოფელში ვცხოვრობ და სოფლელებმა მასწავლეს-მეთქი.
ამ დროს სწორედ აკაკის ფანჯრის პირდაპირ ვიღაცა მათხოვარმა თავისი ჭიანური ააწრიპინა და ყვავილისაგან თვალებჩაშავებულმა ჩახლეჩილი ხმით აკაკის „საყვარლის საფლავს ვეძებდი“ შემოსძახა...